"ऋक्ष (पर्वत)" के अवतरणों में अंतर

भारत डिस्कवरी प्रस्तुति
यहाँ जाएँ:भ्रमण, खोजें
(''''ऋक्ष''' विष्णुपुराण<ref>विष्णुपुराण 2, 3</ref> के अनुसार...' के साथ नया पृष्ठ बनाया)
 
 
(इसी सदस्य द्वारा किया गया बीच का एक अवतरण नहीं दर्शाया गया)
पंक्ति 1: पंक्ति 1:
 +
{{बहुविकल्प|बहुविकल्पी शब्द=ऋक्ष |लेख का नाम=ऋक्ष (बहुविकल्पी)}}
 +
 
'''ऋक्ष''' [[विष्णुपुराण]]<ref>विष्णुपुराण 2, 3</ref> के अनुसार सात कुलपर्वतों में से एक है<ref name="a">{{पुस्तक संदर्भ |पुस्तक का नाम=ऐतिहासिक स्थानावली|लेखक=विजयेन्द्र कुमार माथुर|अनुवादक= |आलोचक= |प्रकाशक=राजस्थान हिन्दी ग्रंथ अकादमी, जयपुर|संकलन= भारत डिस्कवरी पुस्तकालय|संपादन= |पृष्ठ संख्या=105|url=}}</ref>-
 
'''ऋक्ष''' [[विष्णुपुराण]]<ref>विष्णुपुराण 2, 3</ref> के अनुसार सात कुलपर्वतों में से एक है<ref name="a">{{पुस्तक संदर्भ |पुस्तक का नाम=ऐतिहासिक स्थानावली|लेखक=विजयेन्द्र कुमार माथुर|अनुवादक= |आलोचक= |प्रकाशक=राजस्थान हिन्दी ग्रंथ अकादमी, जयपुर|संकलन= भारत डिस्कवरी पुस्तकालय|संपादन= |पृष्ठ संख्या=105|url=}}</ref>-
'महेन्द्रो मलयः सह्मः शुक्तिमानृक्षपर्वतः विंध्यश्च पारियात्रश्च सप्तैते कुलपर्वताः'।
+
<blockquote>'''महेन्द्रो मलयः सह्मः शुक्तिमानृक्षपर्वतः विंध्यश्च पारियात्रश्च सप्तैते कुलपर्वताः'।'''</blockquote>
  
 
*ऋक्ष पर्वत [[विंध्याचल]] की पूर्वी श्रेणियों का नाम है, जिनमें [[नर्मदा नदी|नर्मदा]], [[ताप्ती नदी|ताप्ती]] और [[शोण नदी|शोण]] आदि के स्त्रोत स्थित हैं। [[अमरकंटक]] इसी का भाग है-
 
*ऋक्ष पर्वत [[विंध्याचल]] की पूर्वी श्रेणियों का नाम है, जिनमें [[नर्मदा नदी|नर्मदा]], [[ताप्ती नदी|ताप्ती]] और [[शोण नदी|शोण]] आदि के स्त्रोत स्थित हैं। [[अमरकंटक]] इसी का भाग है-
'पुरश्च पश्चाच्च तथा महानदी तमृक्षवंतं गिरिमेत्य नर्मदा'।<ref>[[महाभारत शांति पर्व]] 52, 32</ref>
+
<blockquote>'''पुरश्च पश्चाच्च तथा महानदी तमृक्षवंतं गिरिमेत्य नर्मदा'।'''<ref>[[महाभारत शांति पर्व]] 52, 32</ref></blockquote>
  
 
*[[स्कंदपुराण]] में भी नर्मदा का उद्भव ऋक्ष पर्वत से माना गया है।
 
*[[स्कंदपुराण]] में भी नर्मदा का उद्भव ऋक्ष पर्वत से माना गया है।
 
*[[कालिदास]] ने ऋक्ष या ऋक्षवान् का नर्मदा के प्रसंग में उल्लेख किया है<ref name="a"/>-
 
*[[कालिदास]] ने ऋक्ष या ऋक्षवान् का नर्मदा के प्रसंग में उल्लेख किया है<ref name="a"/>-
'निःशेष विक्षालित धातुनापि वप्रकिया मृक्षवत्स्तटेषु, नीलोर्ध्व रेखा शवलेन शंसन्  दंतद्वयेनाश्मविकुंठितेन'।<ref>[[रघुवंश महाकाव्य|रघुवंश]] 5, 44</ref>
+
<blockquote>'''निःशेष विक्षालित धातुनापि वप्रकिया मृक्षवत्स्तटेषु, नीलोर्ध्व रेखा शवलेन शंसन्  दंतद्वयेनाश्मविकुंठितेन'।'''<ref>[[रघुवंश महाकाव्य|रघुवंश]] 5, 44</ref></blockquote>
  
 
*[[विष्णुपुराण]]<ref>विष्णुपुराण 2,3,11</ref> में [[तापी नदी|तापी]], [[पयोष्णी नदी|पयोष्णी]] और निर्विध्या को ऋक्ष पर्वत से निस्सृत माना गया है-
 
*[[विष्णुपुराण]]<ref>विष्णुपुराण 2,3,11</ref> में [[तापी नदी|तापी]], [[पयोष्णी नदी|पयोष्णी]] और निर्विध्या को ऋक्ष पर्वत से निस्सृत माना गया है-
'तापी पयोष्णी निर्विंध्या प्रमुखा ऋक्षसम्भवाः'।
+
<blockquote>'''तापी पयोष्णी निर्विंध्या प्रमुखा ऋक्षसम्भवाः'।'''</blockquote>
  
 
*[[भागवतपुराण|श्रीमद्भागवतपुराण]]<ref>श्रीमद्भागवतपुराण 5,19,16</ref> में भी ऋक्ष का उल्लेख है-
 
*[[भागवतपुराण|श्रीमद्भागवतपुराण]]<ref>श्रीमद्भागवतपुराण 5,19,16</ref> में भी ऋक्ष का उल्लेख है-
'विन्ध्यः शुक्तिमानृक्षगिरिः पारियात्रो दोणश्चित्रकूटो गोवर्धनो रैवतकः'।
+
<blockquote>'''विन्ध्यः शुक्तिमानृक्षगिरिः पारियात्रो दोणश्चित्रकूटो गोवर्धनो रैवतकः'।'''</blockquote>
  
 
*ऋक्ष नाम महाभारतकालीन जनश्रुति में ऋक्षों या रीछों के कारण ही संभव हुआ होगा<ref name="a"/>-
 
*ऋक्ष नाम महाभारतकालीन जनश्रुति में ऋक्षों या रीछों के कारण ही संभव हुआ होगा<ref name="a"/>-
'ऋक्षेः सम्वर्धितो विप्र ऋक्षवत्यथ पर्वते'।<ref>[[महाभारत]] 46,76</ref>
+
<blockquote>'''ऋक्षेः सम्वर्धितो विप्र ऋक्षवत्यथ पर्वते'।'''<ref>[[महाभारत]] 46,76</ref></blockquote>
  
 
*सम्भव है [[राम|श्रीराम]] का जिन ऋक्षों ने [[रावण]] के विरुद्ध युद्ध में साथ दिया था, वे ऋक्ष पर्वत के ही निवासी थे।
 
*सम्भव है [[राम|श्रीराम]] का जिन ऋक्षों ने [[रावण]] के विरुद्ध युद्ध में साथ दिया था, वे ऋक्ष पर्वत के ही निवासी थे।

12:28, 24 मई 2018 के समय का अवतरण

Disamb2.jpg ऋक्ष एक बहुविकल्पी शब्द है अन्य अर्थों के लिए देखें:- ऋक्ष (बहुविकल्पी)

ऋक्ष विष्णुपुराण[1] के अनुसार सात कुलपर्वतों में से एक है[2]-

महेन्द्रो मलयः सह्मः शुक्तिमानृक्षपर्वतः विंध्यश्च पारियात्रश्च सप्तैते कुलपर्वताः'।

पुरश्च पश्चाच्च तथा महानदी तमृक्षवंतं गिरिमेत्य नर्मदा'।[3]

  • स्कंदपुराण में भी नर्मदा का उद्भव ऋक्ष पर्वत से माना गया है।
  • कालिदास ने ऋक्ष या ऋक्षवान् का नर्मदा के प्रसंग में उल्लेख किया है[2]-

निःशेष विक्षालित धातुनापि वप्रकिया मृक्षवत्स्तटेषु, नीलोर्ध्व रेखा शवलेन शंसन् दंतद्वयेनाश्मविकुंठितेन'।[4]

तापी पयोष्णी निर्विंध्या प्रमुखा ऋक्षसम्भवाः'।

विन्ध्यः शुक्तिमानृक्षगिरिः पारियात्रो दोणश्चित्रकूटो गोवर्धनो रैवतकः'।

  • ऋक्ष नाम महाभारतकालीन जनश्रुति में ऋक्षों या रीछों के कारण ही संभव हुआ होगा[2]-

ऋक्षेः सम्वर्धितो विप्र ऋक्षवत्यथ पर्वते'।[7]

  • सम्भव है श्रीराम का जिन ऋक्षों ने रावण के विरुद्ध युद्ध में साथ दिया था, वे ऋक्ष पर्वत के ही निवासी थे।


पन्ने की प्रगति अवस्था
आधार
प्रारम्भिक
माध्यमिक
पूर्णता
शोध

टीका टिप्पणी और संदर्भ

  1. विष्णुपुराण 2, 3
  2. 2.0 2.1 2.2 ऐतिहासिक स्थानावली |लेखक: विजयेन्द्र कुमार माथुर |प्रकाशक: राजस्थान हिन्दी ग्रंथ अकादमी, जयपुर |संकलन: भारत डिस्कवरी पुस्तकालय |पृष्ठ संख्या: 105 |
  3. महाभारत शांति पर्व 52, 32
  4. रघुवंश 5, 44
  5. विष्णुपुराण 2,3,11
  6. श्रीमद्भागवतपुराण 5,19,16
  7. महाभारत 46,76

संबंधित लेख