"अश्वतीर्थ" के अवतरणों में अंतर
भारत डिस्कवरी प्रस्तुति
पंक्ति 4: | पंक्ति 4: | ||
<blockquote><poem>'तत्रदेवान् पितृन विप्रांस्तर्पयित्वा पुन: पुन:, | <blockquote><poem>'तत्रदेवान् पितृन विप्रांस्तर्पयित्वा पुन: पुन:, | ||
कन्यातीर्थेऽश्वतीर्थे च गवां तीर्थे च भारत।'<ref>[[वन पर्व महाभारत]] 95, 3</ref></poem></blockquote> | कन्यातीर्थेऽश्वतीर्थे च गवां तीर्थे च भारत।'<ref>[[वन पर्व महाभारत]] 95, 3</ref></poem></blockquote> | ||
− | *यह स्थान [[कान्यकुब्ज]] या [[कन्नौज]], [[उत्तर प्रदेश]] के निकट [[गंगा]] कालिंदी संगम पर स्थित था। | + | *यह स्थान [[कान्यकुब्ज]] या [[कन्नौज]], [[उत्तर प्रदेश]] के निकट [[गंगा]] कालिंदी संगम पर स्थित था। |
− | *कान्यकुब्ज को इस उल्लेख में कन्यातीर्थ कहा गया है। यहाँ गाधि का तपोवन था। | + | *कान्यकुब्ज को इस उल्लेख में कन्यातीर्थ कहा गया है। यहाँ [[गाधि]] का तपोवन था। |
*[[स्कंद पुराण]]<ref>स्कंद पुराण, नगरखण्ड 165,37</ref> के अनुसार ऋचीक मुनि को [[वरुण]] ने एक सहस्र अश्व दिए थे, जिनको लेकर उन्होंने गाधि की पुत्री सत्यवती से [[विवाह]] किया था। इसी कारण इसे अश्वतीर्थ कहा जाता था- | *[[स्कंद पुराण]]<ref>स्कंद पुराण, नगरखण्ड 165,37</ref> के अनुसार ऋचीक मुनि को [[वरुण]] ने एक सहस्र अश्व दिए थे, जिनको लेकर उन्होंने गाधि की पुत्री सत्यवती से [[विवाह]] किया था। इसी कारण इसे अश्वतीर्थ कहा जाता था- | ||
<blockquote><poem>'तत: प्रभृति विख्यातमश्वतीर्थं धरातले, | <blockquote><poem>'तत: प्रभृति विख्यातमश्वतीर्थं धरातले, | ||
− | गंगातीरे शुभे पुण्ये कान्यकुब्जसमीपगम्'।</poem></blockquote> | + | गंगातीरे शुभे पुण्ये कान्यकुब्जसमीपगम्'।</poem></blockquote> |
− | *[[अनुशासन पर्व महाभारत|महाभारत, अनुशासन पर्व]]<ref> महाभारत, अनुशासन पर्व, 4,17</ref> में भी इसी कथा के प्रसंग में यह उल्लेख है- | + | *[[अनुशासन पर्व महाभारत|महाभारत, अनुशासन पर्व]]<ref> महाभारत, अनुशासन पर्व, 4,17</ref> में भी इसी [[कथा]] के प्रसंग में यह उल्लेख है- |
<blockquote><poem>'अदूरे कान्यकुब्जस्य गंगायास्तीरमुत्तमम्, | <blockquote><poem>'अदूरे कान्यकुब्जस्य गंगायास्तीरमुत्तमम्, | ||
अश्वतीर्थं तदद्यापि मानवै: परिक्ष्यते'।</poem></blockquote> | अश्वतीर्थं तदद्यापि मानवै: परिक्ष्यते'।</poem></blockquote> | ||
− | *बाद में कान्यकुब्ज का ही एक नाम अश्वतीर्थ पड़ गया था। | + | *बाद में [[कान्यकुब्ज]] का ही एक नाम 'अश्वतीर्थ' पड़ गया था। |
− | *वास्तव में यह दोनों स्थान सन्निकट रहे होंगे। | + | *वास्तव में यह दोनों स्थान सन्निकट रहे होंगे। |
− | |||
{{लेख प्रगति|आधार=|प्रारम्भिक= प्रारम्भिक1|माध्यमिक= |पूर्णता= |शोध= }} | {{लेख प्रगति|आधार=|प्रारम्भिक= प्रारम्भिक1|माध्यमिक= |पूर्णता= |शोध= }} |
12:46, 16 मई 2018 का अवतरण
अश्वतीर्थ प्राचीन भारतवर्ष में कान्यकुब्ज देश का एक तीर्थ स्थान था। कहते हैं कि ऋचीक ऋषि ने वरुण से एक सहस्र श्याम कर्ण घोड़े यहीं पाए थे।[1]
- अश्वतीर्थ का वर्णन महाभारत, वन पर्व के तीर्थपर्व के अंतर्गत है-
'तत्रदेवान् पितृन विप्रांस्तर्पयित्वा पुन: पुन:,
कन्यातीर्थेऽश्वतीर्थे च गवां तीर्थे च भारत।'[2]
- यह स्थान कान्यकुब्ज या कन्नौज, उत्तर प्रदेश के निकट गंगा कालिंदी संगम पर स्थित था।
- कान्यकुब्ज को इस उल्लेख में कन्यातीर्थ कहा गया है। यहाँ गाधि का तपोवन था।
- स्कंद पुराण[3] के अनुसार ऋचीक मुनि को वरुण ने एक सहस्र अश्व दिए थे, जिनको लेकर उन्होंने गाधि की पुत्री सत्यवती से विवाह किया था। इसी कारण इसे अश्वतीर्थ कहा जाता था-
'तत: प्रभृति विख्यातमश्वतीर्थं धरातले,
गंगातीरे शुभे पुण्ये कान्यकुब्जसमीपगम्'।
- महाभारत, अनुशासन पर्व[4] में भी इसी कथा के प्रसंग में यह उल्लेख है-
'अदूरे कान्यकुब्जस्य गंगायास्तीरमुत्तमम्,
अश्वतीर्थं तदद्यापि मानवै: परिक्ष्यते'।
- बाद में कान्यकुब्ज का ही एक नाम 'अश्वतीर्थ' पड़ गया था।
- वास्तव में यह दोनों स्थान सन्निकट रहे होंगे।
|
|
|
|
|
टीका टिप्पणी और संदर्भ
- ऐतिहासिक स्थानावली | विजयेन्द्र कुमार माथुर | वैज्ञानिक तथा तकनीकी शब्दावली आयोग | मानव संसाधन विकास मंत्रालय, भारत सरकार
- ↑ पौराणिक कोश |लेखक: राणा प्रसाद शर्मा |प्रकाशक: ज्ञानमण्डल लिमिटेड, वाराणसी |संकलन: भारत डिस्कवरी पुस्तकालय |पृष्ठ संख्या: 556, परिशिष्ट 'क' |
- ↑ वन पर्व महाभारत 95, 3
- ↑ स्कंद पुराण, नगरखण्ड 165,37
- ↑ महाभारत, अनुशासन पर्व, 4,17